Zothlifim Logo
Loading ...

Khuhhawnna
Khawvelah hian tui a tam khawp mai a, khawvel hmun thuma ṭhena hmun hnih ngawt hi Tui a ni a, amaherawhchu khawvela tui tam zawk hi tui bawlhhlawh a ni thung. Khawvela tui awm zawng zawng za-a 2.5 chauh hi tui thianghlim a ni a, tui thianghlim zinga a tam zawk hi chhimtawp leh hmar tawpa vûr tlang te an la ni zui a, chuvangin mihring ten tui thianghlim kan neih theih chu za-a 1 vel chauh a ni ṭawk a ni. Hetiang hi a nih avangin khawvela mi maktaduai engemawzatin tui thianghlim in tur an nei lo a, heng mite bakah hian inbualna leh insukna atana tui bawlhhlawh bak hman tur nei lo mi maktaduai engemawzat an awm bawk a, heng mite hian tui thianghlim lo an hman leh an in avanga natna hrang hrang tuarin nitin mi tam tak an thi zawih zawih a ni.

Tin, khawvela tui kan hman zawng zawng za-a 70 hi Agriculture kaihhnawiha hman a ni a, a dang za-a 22 hi industry lam atana hman a ni bawk a, tuihnâr tam tak kangchat vâng leh tui hna te a tlêm telh telh avangin khawvel thil thar chhuah a tlahniam chho zel a, hei bakah hian mihringten Tuihnâr tam tak kan tihbawlhhlawh tak avangin mihring te tana tui thianghlim in tur a tlem telh telh a, mihringte tana tui thianghlim lâk nan leh siam nan tun hmaa sum hman ngaih vaklohnaah khan sum tam tak sen a ngai chho ta zel a, hei hian a chhe zawngin khawvel economy a nghawng chho mek a, hetiang harsatna hi Mizoram ngeiah pawh kan tawng chho mek a, Mizoramah pawh PHE Department-in sum tam tak senga tui a lâksak tawh khaw tam tak chu an tuilâk hnar te a kâm a, tun hmaa tui khamkhawp hmu ṭhin, an tuilak hnâr a kâm avanga tui khamkhawp hmu zo ta lo khaw engemawzat an awm leh tawh a, tin, tun hmaa leileta tuia harsatna tawk ngailo engemawzat chuan tunah hian a kum telin an leilet siamnaah tui-a harsatna an tawk chho nasa telh telh a, chutiang bawkin Sangha dil siama eizawng ṭhin tam tak pawhin an Dil châwmtu tuihna a tlêm tak avangin tui-ah harsatna an tawk chho ve mek bawk.

Mihringte tana tuihnâr pawimawhna
Tui hi khawvela thil nung zawng zawng – thlai, ramsa leh mihring te nunna petu a ni a, a tello chuan nunna hi a awm thei lo. Nunna zawng zawng innghahna atana thil pawimawh ‘Tui’ kan hmuhna chu kan ‘Tuihnâr’ te hi a ni a, chuvangin tuna kan damchhung leh kan tuchhuan lo la awm zel tur te tana thil pawimawh ber pakhat chu, tunah leh nakin hun atana tuihnâr thianghlim leh ṭha, kangchat mai lo tur neih hi a ni.

Tuihnâr neih ṭhatna hmun, awlsam taka tui thianghlim in tur leh hman tur hmuh mai theihna hmunah chuan mihringte tan nun a nuamin, a awlsam a, mihring an faiin, an hrisel a, ran vulh a awlsamin, ei leh bar tharchhuah a hlâwk a, tuihnâr ṭhatna hmuna mihringte tan chuan changkan lam pan a awl bik a, changkan pawh an changkâng chak nge nge a ni.

Hetihlai hian tuihnâr neih ṭhat lohna hmunah erawh chuan mihring tan khawsak a harsa a, hah takin thawk mahse ei leh bar thar chhuah a hlawk thei lova, tui thianghlim lovin natna hrik tam tak leh mihring tana thil ṭhalo tam tak a ken tel miau avangin mihring an hrisel thei lova, damdawi manah sum tam tak sen an ngai fo ṭhin a, chuvangin tuihnâr ṭhatlohna hmuna mihringte chu an changkang tak tak thei lo a ni.

Tuihnâr kan enkawl dan
Tui hi awlsam taka kan hmuh ṭhin avangin a hlutna hi kan lo hre tâwklo hle a, hei vang hian kan Tuihnâr humhalh nachang hre lovin hunrei tak kan awm a, keimahni ngeiin kan tuihnâr ṭha tak tak kan tichhia a, tui hna ṭha kan tih ṭhin tam tak a kangchat a, tui hna kangchat ve lo te pawh a kum telin a tlêm telh telh a, kan tuihnâr thianghlim tak tak ṭhin te pawh tam tak chu kan tibawlhhlawhin, mihring tana in tlak chu sawi loh, kan ranvulh te enkawlna atan pawha hman tlak lovah kan siam tawh a ni.

Kan tuihnâr te hi a tichhetu leh tibawlhhlawhtu chu a mamawhtu leh hmangtu ber Mihring te kan ni ṭhin a, tunhmaa tuihna titam tura tuihnâra ram ngaw humhalh ṭhin te kha tunah chuan a chereu zo ta a, ṭhal va ek châr lai pawha tui kang ve ngai lo kan tih ṭhin tam tak te chu a hnâr ramngaw te kan ṭhiah zawh tak avangin a kang ta fo a. Tunhmaa kan tui tlan ṭhin tuikhur zingah mihring tana in tlâk a awm ta mang lo. Kan tuikhur hnâr te kan enkawl uluk lova, bawlhhlawh paih nan te hmangin, kan thlichhia tam tak kan luanluhtir a, Chemical bawlhlo chi hrang hrang kan hman nasat lutuk vang leh heng chemical bawlhlo kan hman bang kan hman hnu kan thehthang danah kan fimkhur loh avangin mihring tana pawi thei thil tam tak leh natna hrik tam takin kan tui thianghlim ṭha ṭhin te a pawlh bawlhhlawh ta a, tunah chuan khua aṭanga hnaite-ah tuihnâr ṭha chu sawi loh, mihringte tana tui thianghlim intlak hmuh tur a awm ta mang lo; a pawi khawp mai.

Tuihnâr enkawl ṭhat loh vanga harsatna thleng thei
Kan tuihnâr te kan enkawl ṭhat loh avanga kan tuihna te a kâm theih mai bakah kan tuihnâr aṭang hian mihring taksa tichhe thei thil leh natna tam tak kan  kai thei a. Kum 2000-a India rama state hrang hrangte data aṭanga Survey-a a landan chuan mihring chenna khaw 2,16,968 ngawt chuan an tuihnâr aṭanga tui an hmuh chu mihring tana harsatna thlen thei thilin a pawlh tih hmuhchhuah a ni a, khaw 31,306 chu an tui tlanah fluoride a tam lutuk a, khaw 5,029 chu arsenic a tam lutuk a, khaw 23,495 chu an tui a al lutuk a, khaw 1,18,088 chu iron a tam lutuk a, khaw 13,958 chu nitrate a tam lutuk a, hei bak khaw 25,092 te pawh an tui tlanah mihring tana ṭhalo thildang (natna hrik te pawh a ni thei) pawlhtu a tam lutuk avangin harsatna an tawk bawk.

Tuihnâr enkawl uluk loh avangin hetiang ang hian kan tuihnâr te hi mihring tana thil ṭhalo tam takin a tichhe ve thei a ni.

Tuihnar enkawl dan tur
Tui thianghlim in tur leh kan mamawha hman tur awlsam leh hnianghnara kan neih theihna tur atan chuan kan tuihnâr te ṭha taka kan enkawl chhoh a ṭul ta hle mai.

A hmasa berah chuan Tui tam zawk kan hmuh theih nan kan tui hmuhna hnârah ram ngaw tam zawk kan siam leh a ṭul a, tin, leihnuaia ruahtui lut tam hian kan tuihna te nasa takin a tipung thei a, chuvangin, ruahtui te hi kawrh dung zawha luan botir mai lova, lei chhunga ruahtui tam zawk a luh theihna tur siam pawh hi thil ṭha tak a ni.

Hei bakah hian kan tuihnâr aṭanga tui thianghlim ngei a chhuah theihna turin kan tuihnâr tibawlhhlawh lo tura kan bawlhhlawh leh kan thlichhia te paihbo dan kawngah ruahmanna ṭha tak kan siam a ṭul hle bawk. Khawvel changkanna-in a ken tel, ṭangkai taka kan hman thil tam tak, mihring tana pawi thei si, Chemical bawlhlo hrang hrangte pawh fimkhur zawka kan hman a ṭul a, kan hman zawh hnu-ah pawh mihring tana nghawng nei zui theilo tura a tihriral dan tur dik taka kan tihriral a ṭul hle bawk a ni. A pawimawh berah chuan tuihnâr humhalh tura nasa taka hma latu sawrkar hi mipuiten ṭha taka kan thawhpui a, kan thlawp a ṭul takzet a ni.

Tuihnâr humhalh ṭulzia hi hria-in India sawrkar chuan kum 1974 khan Tui tihbawlhhlawh venna tur Water (Prevention and Control of Pollution) Act chu alo hmang daih tawh a, chuvangin tuihnâr ṭha taka humhalh hi khua leh tui ṭha kan nihna tur kawnga kan ko-a tla a ni ve hrim hrim tih pawh kan hriat thar a ṭul a ni.

Tlangkawmna
Tui chungchangah hian tuna kan ram dinhmun hi a ṭha lo hle tawh a, tunah hian a ṭhen chuan kumtluanin kan mamawh khawp tui kan la hmuh thei a ni mai thei a, a tam zawk chuan kan mamawh khawp tui hi fur lai chuan kan hmu thei ngei ang a, amaherawhchu kumtluana mamawh khawp tui hmu thei lo hi engemawzat kan awm tawh a ni. Tun anga kan tuihnâr humhalh kawnga kan ṭuan a fum chho zel a nih chuan kan tuchhuan lo awm leh tur chu sawiloh, kan damchhung ni la la hian kan rinphak baka nasa-in tui harsatna hian min tlakbuak ang tih a hlauhawm ta. Chuvangin, kan nunna atana pawimawh ber leh kan nun tinuamtu, kan khawsakna dinhmun chawikang theitu leh kan hriselna bulpui ni bawk tui-a harsatna leh manganna kan tawhlohna turin tun aṭang hian kan tuihnâr humhalh kawngah hian mitin hian hma i la ṭan ṭheuh ang u.